Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι ο Χριστιανισμός ανέτρεψε τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό καθαρίζοντας τις ειδωλολατρικές του ρίζες. Όταν ο Κωνσταντίνος νομιμοποίησε τον χριστιανισμό και ο Θεοδόσιος Α΄ τον έκανε κρατική θρησκεία, οι παλιοί ναοί έκλεισαν, το μαντείο στους Δελφούς σίγησε και οι παγανιστικές τελετές απαγορεύτηκαν. Πολλοί ισχυρίζονται ότι ο χριστιανισμός ανέτρεψε τον ελληνισμό, μπορούν να συνυπάρξουν τότε;
Ένας τρόπος για να το προσεγγίσει κανείς αυτό είναι μέσα από τα ερείπια που άφησε πίσω του: οι ναοί διαλύθηκαν, οι τόποι μελέτης σιώπησαν και τα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς καταστράφηκαν.
Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ απαγόρευσε την παγανιστική λατρεία σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, μια κίνηση που μετέτρεψε τους ιερούς χώρους σε στόχους. Το Σεράπειο στην Αλεξάνδρεια, μια εκπληκτική βιβλιοθήκη-ναός συνδεδεμένη με την ελληνική κληρονομιά της μάθησης, κατεδαφίστηκε την ίδια χρονιά από χριστιανικό όχλο.
Το Μαντείο στους Δελφούς, το επί αιώνες φερέφωνο του Απόλλωνα, είχε παρόμοια τύχη. Μέχρι το 390 μ.Χ., οι ιέρειες του είχαν εξαφανιστεί, η προφητική φωνή του είχε σβήσει, θύμα των διαταγμάτων του Θεοδοσίου.
Οι χριστιανοί συγγραφείς το γιόρτασαν αυτό ως νίκη- για τους ειδωλολάτρες, ήταν ο θάνατος ενός πολιτιστικού πυλώνα.
Οι τόποι μελέτης δεν τα πήγαν πολύ καλύτερα. Το Μουσείο της Αλεξάνδρειας, κάποτε φάρος της ελληνικής επιστήμης, μαράζωσε καθώς η χριστιανική κυριαρχία μεγάλωνε. Ενώ η πυρκαγιά του Καίσαρα το 48 π.Χ. είχε ήδη πληγώσει τη Μεγάλη Βιβλιοθήκη, η μετάβαση σε μια χριστιανική αυτοκρατορία επιτάχυνε την παρακμή της – παγανιστικοί πάπυροι κάηκαν ή σάπισαν καθώς η καχυποψία έπεφτε στην κοσμική μάθηση. Το ελληνικό φως έσβηνε… ακόμη και από τους χριστιανούς Έλληνες.
Η αποτρόπαια δολοφονία της Υπατίας το 415 μ.Χ. οδηγεί σε αυτό το συμπέρασμα: μια λαμπρή νεοπλατωνική φιλόσοφος, γδάρθηκε ζωντανή από έναν βάρβαρο «χριστιανικό» όχλο στην Αλεξάνδρεια, πιθανώς μετά από προτροπή του επισκόπου Κυρίλλου.
Ο θάνατός της δεν ήταν απλώς μια προσωπική τραγωδία – σηματοδότησε ένα σημείο καμπής όπου τα ελληνικά πνευματικά κέντρα έγιναν πεδία μάχης, οι παραδόσεις τους στιγματίστηκαν ως απειλές.
Έπειτα, υπάρχει και η ίδια η πολιτιστική κληρονομιά. Τα ελληνορωμαϊκά μνημεία – αγάλματα, ζωφόροι, ολόκληροι ναοί – δεν αγνοήθηκαν απλώς, αλλά δέχθηκαν επιθέσεις. Οι ανασκαφές σε τοποθεσίες όπως η Κόρινθος αποκαλύπτουν παγανιστικά είδωλα τεμαχισμένα, η ομορφιά τους θυσιάστηκε στον ζήλο.
Ο Παρθενώνας στην Αθήνα, ένα αριστούργημα της ελληνικής αρχιτεκτονικής, απέφυγε την ολοκληρωτική καταστροφή, αλλά μετατράπηκε σε εκκλησία το 600 μ.Χ., με την ταυτότητά του να παραγράφεται. Σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, αυτό το μοτίβο επαναλήφθηκε: ό,τι δεν κατεδαφίστηκε, διεκδικήθηκε. Οι χριστιανοί το πλαισίωσαν ως κάθαρση της ειδωλολατρίας- εγώ το ονομάζω βανδαλισμό.
Ο χριστιανισμός χρησιμοποίησε την άνοδό του ως όπλο σε πολλές πτυχές. Οι ναοί δεν επαναχρησιμοποιήθηκαν μέσω ήπιας μετάβασης- ήταν λάφυρα σε έναν πνευματικό πόλεμο.
Οι νόμοι του Θεοδοσίου έδωσαν το πράσινο φως, αλλά η θέρμη προήλθε από τα κάτω – από τα πλήθη και τους επισκόπους που ήταν πρόθυμοι να σβήσουν τον παλιό κόσμο.
Η καταστροφή των παγανιστικών χώρων και η μετάβαση από τον πολυθεϊσμό στον μονοθεϊσμό θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως πολιτισμική ρήξη. Πολλοί, όπως ο Ιουλιανός ο Αποστάτης, προσπάθησαν να αναβιώσουν τις ελληνικές παραδόσεις, αλλά απέτυχαν απέναντι στη δυναμική του χριστιανισμού.
Αλλά περιμένετε – ο Χριστιανισμός ήταν όντως ο δήμιος του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού ή απλώς ο νεκροθάφτης; Κάντε ζουμ έξω από τους κατεστραμμένους ναούς και τους σιωπηλούς χρησμούς και θα δείτε έναν κόσμο που έχει ήδη ραγίσει κάτω από το ίδιο του το βάρος.
Οι εισβολές των βαρβάρων, η οικονομική κατάρρευση και η εσωτερική αποσύνθεση είχαν ροκανίσει τα θεμέλια της Ρώμης πολύ πριν ο σταυρός βρεθεί στο επίκεντρο. Ο χριστιανισμός δεν έδωσε το μοιραίο χτύπημα – μπήκε σε ένα νεκροταφείο.
Πάρτε την κρίση του τρίτου αιώνα (235-284 μ.Χ.). Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία σχεδόν κατέρρευσε: 26 αυτοκράτορες σε 50 χρόνια, εμφύλιοι πόλεμοι που διέλυσαν τις επαρχίες και η οικονομία κατέρρευσε καθώς ο πληθωρισμός εκτοξεύτηκε και οι εμπορικές διαδρομές εξασθένησαν. Γερμανικές φυλές όπως οι Γότθοι έκαναν επιδρομές βαθιά στη ρωμαϊκή επικράτεια, ενώ οι Σασσανίδες σφυροκοπούσαν την Ανατολή.
Η Pax Romana; Είχε πεθάνει μέχρι τότε. Οι πόλεις συρρικνώθηκαν, τα υδραγωγεία κατέρρευσαν και οι λεγεώνες δεν μπορούσαν να κρατήσουν τη γραμμή. Αυτός δεν ήταν ένας πολιτισμός που ανέτρεψε ο Χριστιανισμός – ήταν ένας πολιτισμός που ήδη παραπαίει.
Τότε ήρθαν οι βάρβαροι πραγματικά. Μέχρι τον 4ο και 5ο αιώνα, οι Βησιγότθοι, οι Βάνδαλοι και άλλοι δεν χτυπούσαν απλώς την πόρτα – κλωτσούσαν την πόρτα. Η ίδια η Ρώμη λεηλατήθηκε το 410 μ.Χ. από τους Βησιγότθους του Αλάριχου, μια γροθιά στο στομάχι μιας αυτοκρατορίας που δεν είχε δει την πρωτεύουσά της να παραβιάζεται εδώ και 800 χρόνια.
Η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατέρρευσε τελικά το 476 μ.Χ., όταν ο Οδοάκερ εκθρόνισε τον Ρωμύλο Αυγουστίνο. Ο χριστιανισμός ανέβαινε, βέβαια -ο Κωνσταντίνος τον είχε νομιμοποιήσει- αλλά η σήψη ήταν παλαιότερη και βαθύτερη. Η Δύση δεν έπεσε εξαιτίας των επισκόπων, αλλά επειδή τα κόκαλά της ήταν εύθραυστα.
Η οικονομική κατάρρευση τροφοδότησε επίσης την παρακμή. Η υποτίμηση του νομίσματος, η υπερβολική εξάρτηση από την εργασία των δούλων και η διακοπή του εμπορίου άφησαν τις πόλεις ξεχαρβαλωμένες. Οι πλούσιοι αποθησαύριζαν χρυσό, ενώ οι φτωχοί λιμοκτονούσαν – σας θυμίζει κάτι;
Μέχρι τη στιγμή που ο Θεοδόσιος έκανε τον Χριστιανισμό κρατική θρησκεία, κυβερνούσε ένα διαλυμένο χάος, όχι μια χρυσή εποχή. Η Ανατολική Αυτοκρατορία, που σύντομα θα γινόταν Βυζαντινή, άντεξε, αλλά η Δύση ήταν ένας ασθενής πολύ μακριά για να σωθεί από οποιαδήποτε πίστη.
Ο Χριστιανισμός λοιπόν σκότωσε τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό;
Εγώ λέω ότι τον επιτάχυνε, αλλά όχι – εξαπλώθηκε σε ένα σύστημα που πέθαινε. Οι ναοί μπορεί να είχαν συντριβεί από τους χριστιανούς, αλλά ο παλμός της αυτοκρατορίας ήταν ασθενής. Οι πραγματικοί δολοφόνοι; Ο χρόνος, το χάος και ένας πολιτισμός που δεν μπορούσε να προσαρμοστεί αρκετά γρήγορα.
Έτσι, ο Χριστιανισμός σκότωσε τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό ή κληρονόμησε το πτώμα του; Ίσως ούτε το ένα ούτε το άλλο. Κοιτάξτε πιο προσεκτικά και θα δείτε μια σύντηξη: ο ελληνισμός και ο χριστιανισμός συγχωνεύτηκαν σε ένα υβρίδιο που μετέφερε τον παλιό κόσμο στο νέο. Τα μεγαλύτερα κράματα της σύντηξης; Το Βυζάντιο και ο νεοπλατωνισμός.
Οι ίδιοι οι Βυζαντινοί, οι Ρωμαίοι και οι Έλληνες, απέδειξαν ότι αυτό το μείγμα δεν ήταν τυχαίο. Μετά την πτώση της Δύσης το 476 μ.Χ., η Κωνσταντινούπολη διατήρησε την ελληνορωμαϊκή φλόγα αναμμένη -κάτω από μια χριστιανική σημαία.
Η ελληνική γλώσσα παρέμεινε η γλώσσα του νόμου, της λογοτεχνίας και της λειτουργίας- η ελληνική αρχιτεκτονική και η ρωμαϊκή μηχανική δημιούργησαν θαύματα όπως η Αγία Σοφία (537 μ.Χ.), με τον τρούλο της να παραπέμπει στο Πάνθεον αλλά να στεφανώνεται με σταυρό.
Το Corpus Juris Civilis του Ιουστινιανού (529-534 μ.Χ.) κωδικοποίησε το ρωμαϊκό δίκαιο, διατηρώντας το για αιώνες, ενώ οι στρατοί του πολεμούσαν με ένα στυλ που θα αναγνώριζε ο Καίσαρας.
Οι Βυζαντινοί δεν εγκατέλειψαν τον ελληνισμό – τον τιμούσαν επειδή ήταν οι ίδιοι Έλληνες. Η τέχνη τους αντάλλαξε τους ειδωλολατρικούς θεούς με αγίους, αλλά τα ψηφιδωτά εξακολουθούσαν να λάμπουν από ελληνικό αέρα- στην εικονογραφία βλέπετε τον Μέγα Αλέξανδρο με βυζαντινές στολές.
Αυτό δεν ήταν διαγραφή- ήταν εξέλιξη, μια γέφυρα χιλιάδων ετών μεταξύ της αρχαιότητας και του μεσαιωνικού κόσμου.
Πράγματι συνυπήρχαν με λεπτούς τρόπους. Ο νεοπλατωνισμός (Πλωτίνος, Πορφύριος) επηρέασε τους χριστιανούς μυστικιστές και η ηθική του στωικισμού αντηχούσε στις επιστολές του Παύλου. Οι στοχαστές της Αναγέννησης απέδειξαν αργότερα ότι μπορούσαν να αναμειχθούν άψογα – ο Ακίνας ένωσε τον Αριστοτέλη με τον Χριστό. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ισορρόπησε την ελληνική κληρονομιά με τη χριστιανική πίστη για αιώνες – ο τρούλος της Αγίας Σοφίας οφείλει τόσο στη Ρώμη όσο και στον σταυρό.
Ο νεοπλατωνισμός αφηγείται τη διανοητική πλευρά της ιστορίας. Αυτή η ελληνική φιλοσοφία, που γεννήθηκε με τον Πλωτίνο τον 3ο αιώνα μ.Χ., είχε εμμονή με το Ένα – μια άπειρη, υπερβατική πηγή όλης της ύπαρξης. Σας θυμίζει κάτι;
Οι πρώιμοι χριστιανοί στοχαστές, όπως ο Αυγουστίνος (354-430 μ.Χ.), σκέφτονταν το ίδιο. Ο Αυγουστίνος ήπιε βαθιά από τον νεοπλατωνισμό, χρησιμοποιώντας τις ιδέες του για να πλαισιώσει τον Θεό ως την απόλυτη πραγματικότητα πέρα από τον υλικό κόσμο. Οι Εξομολογήσεις του και η Πόλη του Θεού παλεύουν με τις μορφές του Πλάτωνα και τις εκπορεύσεις του Πλωτίνου, μετατρέποντάς τες σε χριστιανική θεολογία.
Αργότερα, ο Ψευδο-Διονύσιος (5ος-6ος αιώνας μ.Χ.) συγχώνευσε τις νεοπλατωνικές ιεραρχίες με τα αγγελικά τάγματα, διαμορφώνοντας τον μεσαιωνικό μυστικισμό. Ακόμη και ο Θωμάς Ακινάτης, αιώνες αργότερα, στηρίχθηκε στον Αριστοτέλη (μέσω ελληνικών κειμένων) για να υποστηρίξει την ύπαρξη του Θεού. Ο ελληνικός λόγος δεν πέθανε – απέκτησε νέα δουλειά.
Ο χριστιανισμός και ο ελληνισμός δεν είναι λείψανα – είναι συγκάτοικοι στα θεμέλια του δυτικού πολιτισμού, που μερικές φορές τσακώνονται, αλλά συχνά αναμειγνύονται. Τα ελληνορωμαϊκά ιδεώδη της δημοκρατίας και της λογικής αποτελούν τον σκελετό, ενώ ο χριστιανισμός δίνει σάρκα και οστά στην ηθική ψυχή.
Η ένταση εξακολουθεί να υπάρχει -οι κοσμικές και οι θρησκευτικές αντιπαραθέσεις το αποδεικνύουν- αλλά είναι μια ένταση που μάλλον χτίζεται παρά διαλύεται.
Κοιτάξτε τη δημοκρατία. Η Ελλάδα τη γέννησε, η Ρώμη την κλιμάκωσε και η Δύση τρέχει πάνω σε αυτήν. Το Σύνταγμα των ΗΠΑ οφείλει χρέος στις ελληνικές συνελεύσεις και τις ρωμαϊκές συγκλήτους – έλεγχοι και ισορροπίες, φωνές των πολιτών, όλα αυτά.
Ο λόγος είναι ένα άλλο ελληνικό δώρο: η επιστήμη, η λογική και το δίκαιο ανάγονται στον Σωκράτη, τον Αριστοτέλη και τον Κικέρωνα που έδινε μάχες στα δικαστήρια. Αυτά δεν είναι απλά τεχνουργήματα- είναι το λειτουργικό σύστημα της Δύσης, που βουίζει κάτω από κάθε εκλογή και πείραμα.
Δεν παίζουν πάντα καλά. Η κοσμικότητα, που έχει τις ρίζες της στον ελληνικό σκεπτικισμό, συγκρούεται με το θρησκευτικό δόγμα – σκεφτείτε την εξέλιξη εναντίον του δημιουργισμού ή τις διαμάχες μεταξύ εκκλησίας και κράτους. Αλλά αυτή η τριβή είναι παραγωγική.
Η Αναγέννηση πάντρεψε την ελληνική έρευνα με τη χριστιανική τέχνη- ο Διαφωτισμός χρησιμοποίησε τη λογική για να επανεξετάσει την πίστη. Σήμερα, διαφωνούμε για την άμβλωση ή το κλίμα με το ένα πόδι στην αγορά της Αθήνας και το άλλο στη λειτουργία της Ιερουσαλήμ. Είναι βρώμικο, αλλά λειτουργεί.
Ο Χριστιανισμός λοιπόν σκότωσε τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό; Εγώ λέω όχι- τον κατακερμάτισε και στη συνέχεια συγχωνεύτηκε μαζί του. Συνυπάρχουν ως δυνάμεις που εξακολουθούν να μας διαμορφώνουν.
Λέω λοιπόν το εξής:
«Ο χριστιανισμός και ο ελληνισμός δεν είναι εχθροί – είναι χορευτικοί εταίροι στο μακρύ βαλς της ιστορίας».
