Παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά το 423 π.Χ. στα Μεγάλα Διονύσια, τη μεγάλη γιορτή και δραματικό διαγωνισμό προς τιμήν του Διονύσου. Δεν απέσπασαν το βραβείο και προκάλεσαν σύγχυση σε ένα κοινό απροετοίμαστο για τη σοβαρότητά τους. Η προφητεία του Αριστοφάνη: Πώς οι Νεφέλες προανήγγειλαν την κατάρρευση της Αθήνας. Ο Αριστοφάνης αναθεώρησε αργότερα το έργο, όμως ακόμη και στην αλλοιωμένη του μορφή διατηρεί την ίδια ηθική σαφήνεια. Ανήκει στο λυκόφως του Χρυσού Αιώνα της Αθήνας, όταν η πόλη εξακολουθούσε να λάμπει στον κόσμο, παρότι το αίμα που τη συντηρούσε άρχιζε να αραιώνει.
Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη μιλούν με ανησυχητική διαύγεια και στη δική μας εποχή. Όπως η Αθήνα κάποτε χλεύασε τους θεούς παραδομένη στους σοφιστές, έτσι και η σύγχρονη Δύση θριαμβολογεί μέσα στην ειρωνεία, τη ρητορική και το θέαμα, ενώ διαβρώνει τα ηθικά θεμέλια της τάξης της. Η πολιτική έχει καταντήσει θέατρο λόγων χωρίς άγκυρα, όπου η γλώσσα χρησιμοποιείται όχι για να αποκαλύψει την αλήθεια αλλά για να τη σκεπάσει, και όπου η ελευθερία, αποκομμένη από το καθήκον, διαλύεται σε δικαιώματα χωρίς υποχρέωση. Η παρακμή της πατρικής εξουσίας που γελοιοποίησε ο Αριστοφάνης βρίσκει το ανάλογό της σε θεσμούς που δεν εμπνέουν πια σεβασμό, σε ηγέτες που συγχέουν την πονηριά με τη σοφία και σε λαούς που απαιτούν ελευθερία χωρίς ευθύνη. Το αποτέλεσμα είναι μια δημοκρατία κουρασμένη από την ίδια της την υπερβολή, χαμένη σε ένα σύννεφο αφαιρέσεων, ανίκανη να ανακαλέσει το ιερό μέτρο που κάποτε συντηρούσε το μεγαλείο της.
Ο νους είχε ξεπεράσει την πίστη και η ακατάπαυστη αναζήτηση του καινούριου είχε χαλαρώσει την αρμονία που κάποτε συνέδεε τον άνθρωπο με το θείο μέτρο της ύπαρξής του. Κάτω από τα γέλια του έργου διαφαίνεται μια προειδοποίηση για την επερχόμενη καταστροφή: μια πόλη λαμπρή ακόμη στα επιτεύγματα, αλλά αποκομμένη από την ιερή τάξη που στήριξε το μεγαλείο της.
Η κωμωδία ξεκινά σε έναν κόσμο ήδη διαφθαρμένο από την εξυπνάδα. Ο Στρεψιάδης, ένας γηραιός γεωργός, έχει καταστραφεί από χρέη που συσσώρευσε για να ικανοποιήσει τις αριστοκρατικές απολαύσεις του γιου του. Ακούγοντας ότι ο Σωκράτης ίδρυσε ένα σχολείο, το «Φροντιστήριο», όπου κάποιος μπορεί να μάθει την τέχνη του «ἀσθενῆ λόγον κρείττω ποιεῖν», φαντάζεται ότι αυτή η νέα σοφία μπορεί να τον απαλλάξει από τις υποχρεώσεις του. Από αυτήν την αφετηρία ο Αριστοφάνης στήνει μια σάτιρα σπάνιας ακρίβειας. Στο πρόσωπο του Στρεψιάδη παρουσιάζει έναν άνθρωπο διαμορφωμένο από την παρακμή της εποχής του, κάποιον που αναζητά στη γνώση όχι την αλήθεια αλλά τη διαφυγή και που συγχέει την πονηριά με τη σωτηρία. Η μοίρα του αντικατοπτρίζει την κατάσταση του δημοκρατικού πολίτη, ο οποίος, έχοντας γευτεί ελευθερία χωρίς μέτρο, προσπαθεί τώρα να λογικευτεί για να ξεφύγει από το καθήκον.
Όταν ο Στρεψιάδης εισέρχεται στο Φροντιστήριο, βρίσκει τον Σωκράτη κρεμασμένο σ’ ένα καλάθι, απορροφημένο από τη μελέτη εντόμων και τις περιστροφές του ουρανού. Η εικόνα είναι γελοία αλλά αποκαλυπτική. Ο Σωκράτης υψώθηκε πάνω από την πόλη και τον κοινό βίο για να συλλογιστεί τη φύση και, κάνοντάς το, διέκοψε τον δεσμό μεταξύ σοφίας και ευσέβειας. Η νέα επιστήμη που ενσαρκώνει βλέπει τον κόσμο ως αντικείμενο μέτρησης και τον άνθρωπο ως ένα ακόμη φαινόμενο μέσα σε αυτόν. Μια τέτοια γνώση δεν ανυψώνει την ψυχή· την αδειάζει. Το σύμπαν γίνεται μηχανισμός και η σκέψη άψυχη παράσταση. Αυτή η αποστασιοποίηση αντικατοπτρίζει το πνεύμα μιας δημοκρατίας που άρχισε να λατρεύει την αφαίρεση, ανταλλάσσοντας τη σταθερότητα της τάξης και της παράδοσης με τη ματαιοδοξία του ατελεύτητου διαλόγου.
Ο Στρεψιάδης, μισός κωμικός και μισός τραγικός, αδυνατεί να παρακολουθήσει αυτή τη γλώσσα της αφαίρεσης. Όταν ο Σωκράτης εξηγεί την αστραπή ως αέρα που συμπιέζεται μέσα στις νεφέλες, χαίρεται που ο Δίας δεν βασιλεύει πια, αφού χωρίς θεία δικαιοσύνη μπορεί να εξαπατά τους πιστωτές του ελεύθερα. Ο Αριστοφάνης αποκαλύπτει εδώ την αληθινή φύση της ασεβείας: οι άνθρωποι δεν παύουν να τιμούν τους θεούς επειδή ανακάλυψαν την αλήθεια· παύουν επειδή ποθούν μια ζωή χωρίς περιορισμούς. Όταν το ιερό αρνείται, ο νόμος γίνεται γνώμη και η συνείδηση υποκύπτει στην επιθυμία. Μέσα από το γέλιο ο ποιητής ξεσκεπάζει το μυστικό της δημοκρατικής ζωής: ότι όταν όλοι αξιώνουν ισότητα, η ίδια η εξουσία πρέπει να χαθεί.
Αδυνατώντας να κατακτήσει τις λεπτομέρειες του Φροντιστηρίου, ο Στρεψιάδης στέλνει τον γιο του. Ο Φειδιππίδης σύντομα διαπρέπει, κατακτώντας την τέχνη του Άδικου Λόγου, που διδάσκει ότι οι ηθικές διακρίσεις είναι εφευρήματα των αδυνάτων. Επιστρέφοντας στο σπίτι, αποδεικνύει τη μάθησή του χτυπώντας τον πατέρα του και δικαιολογώντας ότι είναι δίκαιο, αφού ο σοφότερος πρέπει να συνετίζει τον πιο αφελή. Η σκηνή είναι φρικτή αλλά αναπόφευκτη. Ένας λαός που χωρίζει τον νου από την αρετή γεννά γιους που περιφρονούν τους πατέρες, μαθητές που περιφρονούν τους δασκάλους και πολίτες που περιφρονούν τους νόμους. Αυτό που αρχίζει ως ηθική διάλυση καταλήγει σε βιολογική εξάντληση, η γενιά αποδυναμώνει, η θέληση μαλακώνει, ο δεσμός μεταξύ γενεών φθίνει. Ο Αριστοφάνης δείχνει ότι η ρητορική της απελευθέρωσης καταλήγει σε εξέγερση ενάντια στη φυσική τάξη. Η κατάρρευση της πατρικής εξουσίας αντικατοπτρίζει την κατάρρευση της αριστοκρατικής αρχής, καθώς μια δημοκρατία που αρνείται την ιεραρχία καταστρέφει την οικογένεια, την πόλη και τη γενεαλογική συνέχεια από την οποία εξαρτάται η ζωή.
Ο αγώνας μεταξύ του Δικαίου και του Αδίκου Λόγου αποτελεί το διανοητικό κέντρο του έργου. Ο Δίκαιος Λόγος υπερασπίζεται την παλιά πειθαρχία της πόλης: την εγκράτεια των αισθήσεων, τον σεβασμό της ηλικίας και την πίστη στην πατροπαράδοτη τάξη που κάποτε συντηρούσε την πόλη. Ομιλεί με τη φωνή της αριστοκρατικής τάξης, που γνωρίζει ότι ιεραρχία και αρμονία είναι αχώριστες. Ο Άδικος Λόγος χλευάζει αυτές τις αρετές ως ψευδαισθήσεις των απλών και επαινεί όσους μπορούν να στρέψουν τα λόγια προς όφελός τους. Η νίκη του δεν είναι θρίαμβος της αλήθειας αλλά της τεχνικής. Οι παλιές αρετές πεθαίνουν επειδή ξέχασαν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους σε έναν κόσμο που δεν πιστεύει πια σε αυτές. Ο Αριστοφάνης διδάσκει ότι η ευσέβεια χωρίς κατανόηση είναι ανίσχυρη, ενώ η κατανόηση χωρίς ευσέβεια καταστροφική. Η πτώση του Δικαίου Λόγου αποκαλύπτει την ηθική εξάντληση της δημοκρατίας, όπου η ευγενής εγκράτεια υποκύπτει στην αλαζονική ευφυΐα.
Οι ίδιες οι Νεφέλες, που επικαλείται ο Σωκράτης ως θείες προστάτιδες, προσωποποιούν το πνεύμα αυτής της νέας μάθησης. Είναι άστατες και άπιστες στη μορφή, συνεχώς μεταβαλλόμενες σαν τα μυαλά εκείνων που τις λατρεύουν. Για τον φιλόσοφο σημαίνουν την απρόσωπη φύση· για τον ποιητή αντανακλούν την αστάθεια της ανθρώπινης ψυχής. Η λατρεία των Νεφελών αντικαθιστά τη λατρεία του Δία και μαζί της η σταθερή τάξη του ουρανού δίνει τη θέση της σε μια ανήσυχη και ατέρμονη ροή. Ό,τι μένει είναι ένας ουρανός γεμάτος εξηγήσεις αλλά άδειος από νόημα. Η αστάθειά τους αντικατοπτρίζει τον ίδιο τον λαό, του οποίου οι διαθέσεις αλλάζουν με κάθε λόγο, των οποίων οι νόμοι διαμορφώνονται από το πάθος και τη ζήλια, και των οποίων η ελευθερία πλέει χωρίς άγκυρα. Ο Αριστοφάνης συνδέει την παρακμή της σκέψης με την παρακμή της πολιτικής, και οι δύο γεννημένες από την άρνηση αναγνώρισης αυτού που στέκεται πάνω από τον άνθρωπο.
Στις τελικές σκηνές καταρρέει κάθε αυταπάτη. Ο γιος που ζητούσε καλλιέργεια γίνεται αχάριστος· ο πατέρας που αναζητούσε εξυπνάδα μετατρέπεται σε μετανοούντα· και ο φιλόσοφος που υποσχόταν σοφία φέρνει μόνο καταστροφή. Ο Στρεψιάδης, χτυπημένος και ταπεινωμένος, στρέφεται ξανά στους οικιακούς θεούς και πυρπολεί το Φροντιστήριο. Η φωτιά που καταστρέφει το σπίτι του Σωκράτη εξαγνίζει αντί να εκδικείται. Μέσα από την καταστροφή ο ποιητής επαναφέρει την ηθική τάξη. Οι φλόγες καθαρίζουν τη διαφθορά της ψυχής και ανακαλούν το μέτρο που δεν πρέπει να λησμονείται. Η πράξη είναι συμβολική της πολιτειακής ανανέωσης μέσω καθαρμού, μια επιστροφή στη μορφή μετά το χάος, η ενστικτώδης εξέγερση του υγιούς ενάντια στην ασθένεια της δημοκρατικής υπερβολής.
Ο Αριστοφάνης δεν υπήρξε ποτέ εχθρός της σκέψης. Γελοιοποιεί τους φιλοσόφους όχι για να καταδικάσει τη σοφία αλλά για να αποκαλύψει την ακαρπία της όταν λησμονεί τη ζωή. Η θεία τάξη, υπαινίσσεται, δεν αποκαλύπτεται στην ψυχρή κίνηση των ουρανίων σωμάτων αλλά μέσα στη ζωντανή δομή του ανθρώπου και της πόλης. Η γνώση που το ξεχνά αυτό χάνει το νόημά της. Ο ποιητής καλεί σε ανανέωση της λογικής εντός των ορίων της φύσης και του νου μέσα στον ηθικό νόμο που του δίνει σκοπό. Η ανθρώπινη ύπαρξη εξαρτάται από σκέψη συνδεδεμένη με ευλάβεια, από μνήμη ενωμένη με εγκράτεια και από τα όρια μέσα από τα οποία η μορφή διαρκεί. Έτσι ο Αριστοφάνης μιλά ως αριστοκράτης του πνεύματος, γνωρίζοντας ότι η αριστεία δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς ιεραρχία και ότι η ελευθερία χωρίς μέτρο οδηγεί μόνο σε παρακμή.
Με αυτήν την έννοια οι Νεφέλες σηματοδοτούν την αρχή της αυτογνωσίας της φιλοσοφίας. Ο μεταγενέστερος Σωκράτης των πλατωνικών διαλόγων, που στρέφεται από τη μελέτη των ουρανών στη μελέτη της ψυχής, κληρονομεί το μάθημα που είχε ήδη δώσει ο Αριστοφάνης. Από τη γελοιοποίηση γεννιέται η ανανέωση. Αποκαλύπτοντας το κενό της σκέψης αποκομμένης από το ηθικό έδαφος, ο ποιητής υποχρεώνει τη φιλοσοφία να ξαναβρεί το μέτρο του ανθρώπου μέσα στην τάξη του ίδιου του είναι.
Ο Αριστοφάνης είδε ότι η Αθήνα πέθαινε όχι από στρατιωτική ήττα αλλά από την εξάντληση της εσωτερικής της δύναμης. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ήταν μόνο η εξωτερική μορφή μιας βαθύτερης νόσου: η παρακμή ενός λαού που είχε στραφεί προς τα μέσα και κατανάλωνε τη δική του ιδιοφυΐα μέσα στη διαλεκτική. Η ζωτικότητα που είχε ανεγείρει ναούς και θεμελιώσει αυτοκρατορία είχε γίνει αυτοκαταστροφική.
Οι Νεφέλες παραμένουν ζωντανές επειδή αποτυπώνουν τη στιγμή που ένας πολιτισμός, μεθυσμένος από τη διανόηση, στρέφεται εναντίον της ίδιας της πηγής της ζωτικότητάς του. Το γέλιο τους είναι το γέλιο της αναγνώρισης, το μειδίαμα ενός λαού που χλευάζει την ίδια του την παρακμή. Ο Αριστοφάνης κατάλαβε ότι ο θάνατος μιας πόλης ξεκινά πολύ πριν παραβιαστούν τα τείχη της: όταν το αίμα ψύχεται, όταν το πνεύμα ξεχνά την καταγωγή του και όταν η βούληση να διατηρηθεί το γένος υποκύπτει στη στείρα εξυπνάδα. Κάτω από την κωμωδία στέκει μια διαχρονική αλήθεια: ότι μόνο όσοι σέβονται ό,τι είναι ανώτερο μπορούν να αντέξουν, και ότι καμία δημοκρατία δεν μπορεί να διατηρήσει έναν λαό που έχει πάψει να αξίζει τον εαυτό του.
