Σήμερα είναι τ’ Αγιαννιού, η μέρα που κλείνει το γιορταστικό δωδεκάμερο. Ο Γιάννης δεν είναι το συνηθέστερο ελληνικό όνομα, παρά την εμφατική παρουσία του ονόματος στις ελληνικές παροιμίες. Από τα ανδρικά ελληνικά ονόματα, ο Γιώργος είναι το κοινότερο, ενώ ο Γιάννης έρχεται αρκετά πιο πίσω στη δεύτερη θέση (ο Γιάννης υπερτερεί μόνο στους νομούς Καβάλας, Χαλκιδικής και Χανίων, σύμφωνα με την έρευνα του Ηρακλή Κακαβάνη). Κι όμως, για τον Γιώργο οι παροιμίες είναι σχετικά λιγοστές, ενώ για τον Γιάννη ξεπερνούν τις πενήντα, και μάλιστα πολλές έχουν ευρεία χρήση.
Η επίσημη μορφή του ονόματος είναι Ιωάννης, και είναι δάνειο από το εβραϊκό חנן Yôḥānān (Γιοάναν), συντετμημένη μορφή του Γιεχοάναν, που σημαίνει, κατά τη Βικιπαίδεια, «Ο Γιαχβέ στάθηκε γενναιόδωρος», αλλά αν έχετε άλλη άποψη να μας την πείτε. Με τον χριστιανισμό, όπου πρωταγωνιστούσαν ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και ο ευαγγελιστής Ιωάννης, το όνομα έγινε πολύ δημοφιλές σε Ανατολή και Δύση, και μέσω των λατινικών προέκυψαν στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες ο Τζον και ο Ζαν, ο Τζοβάνι και ο Χουάν ή ο Ζοάο, αλλά και ο Γιόχαν, ο Χανς και ο Γιενς, ο Ιβάν, ο Γιαν και ο Γιάνος.
Η γιορτή του Αγίου Ιωάννη που εορτάζεται σήμερα, 7 Ιανουαρίου, μας θύμισε ότι στην ελληνική παράδοση υπάρχουν πολλές παροιμίες και εκφράσεις που αναφέρονται στο συγκεκριμένο όνομα. Συγκεντρώσαμε όσες μπορούσαμε και σας τις παρουσιάζουμε:
1. Σαρανταπέντε Γιάννηδες ενός κοκόρου γνώση.
Η συνηθέστερη παροιμία απ’ όσες διασύρουν τους Γιάννηδες, με τους Γιάννηδες να απαντούν …κι ο κόσμος όλος κι ο ντουνιάς δεν έχει άλλη τόση. Υπάρχει και το γαλλικό ανάλογο Deux Jean et un Pierre font un âne entier, δηλαδή Δυο Γιάννηδες κι ένας Πέτρος κάνουν ολάκερο γάιδαρο.
2. Όχι Γιάννης, Γιαννάκης!
Τη λέμε όταν κάποιος προσπαθεί να παραστήσει ως διαφορετικά μεταξύ τους δυο όμοια πράγματα ή όταν κάποιος λεπτολογεί και επιχειρεί να επιφέρει μεταβολές ασήμαντες. Στη Μάνη συνηθιζόταν να υπάρχουν αδέρφια με τ’ όνομα Γιάννης ο ένας και Γιαννάκης ο άλλος, οπότε όταν ένας Γιαννάκης παρουσιάστηκε στο στρατό και τον είπαν Γιάννη, απάντησε έτσι.
3. — Τι κάνεις Γιάννη; — Κουκιά σπέρνω!
Για αυτούς που απαντούν άλλα αντ’ άλλων, σαν υπόδειγμα ασυνάρτητης συζήτησης. Μερικοί το συνεχίζουν: Κι η συντέκνισσά σου; Εφτά μετρήματα χωρεί. Η παροιμία υπάρχει στον Βάρνερ, άρα είναι από τον 17ο αιώνα.
4. Γιάννης πίνει, Γιάννης κερνάει!
Για όσους στα λόγια φροντίζουν για το κοινό καλό ενώ στην πραγματικότητα κοιτάζουν το δικό τους συμφέρον. Η παροιμία χρησιμοποιήθηκε πολύ στην εθνοσυνέλευση του 1829 από τους αντικαποδιστριακούς, επειδή οι αντιπρόσωποι ευπειθώς ψήφιζαν ό,τι τους πρότεινε ο Καποδίστριας.
5. Τι είχες Γιάννη, τι είχα πάντα!
Για κάποιον που παραμένει στην ίδια (κακή ή μέτρια) κατάσταση. Και για τους αδιόρθωτους.
6. Ακόμα δεν τον είδαμε, Γιάννη τον είπαμε!
Για όσους προαναγγέλλουν και προεξοφλούν μελλοντικά σχέδια βασισμένοι σε αβέβαιες προσδοκίες. Κάποιοι λένε ότι το είπε ο Κολοκοτρώνης όταν τον κάλεσαν να βαφτίσει παιδί πριν ακόμα γεννηθεί, αλλά η παροιμία είναι παλιότερη, αφού την αναφέρει ο Βάρνερ, οπότε ο Κολοκοτρώνης απλώς επανέλαβε υπάρχουσα παροιμία. Εδώ κατά τον Πολίτη υπάρχει μύθος, με την αφελή κοπέλα που της έφεραν προξενητή και άρχισε να συλλογιέται πως θα παντρευτεί, θα κάνει γιο, θα τον βγάλει Γιάννη, θα της αρρωστήσει και θα της πεθάνει, οπότε έβαλε τα κλάματα. Παρεμφερής παροιμία υπάρχει και σε άλλες γλώσσες.
7. Πότε ο Γιάννης δεν μπορεί, πότε ο κ@@ του πονεί.
Για τους φιλάσθενους ή για όσους προφασίζονται ασθένεια.
8. Να σε κάψω Γιάννη, να σ’ αλείψω μέλι (ή λάδι).
Τη λέμε σε κάποιον που μας παρηγορεί ή προσπαθεί να μας περιθάλψει ενώ ο ίδιος έχει προκαλέσει το κακό που πάθαμε.
9. Φοβάται ο Γιάννης το θεριό και το θεριό τον Γιάννη.
Σε μια αντιπαράθεση όπου ο φόβος είναι αμοιβαίος· λέγεται συχνά σε ποδοσφαιρικούς αγώνες, όταν καμιά ομάδα δεν ανοίγεται.
10. Σπίτι χωρίς Γιάννη, προκοπή δεν κάνει.
Η απάντηση στον… αντιγιαννισμό άλλων εκφράσεων.
11. Όπου Γιάννης και του Θεού η χάρη.
Στην ίδια λογική με την προηγούμενη παροιμία.
12. Βγάλε το παιδί σου Γιάννη, και αμόλα το στον λόγγο.
Υπονοεί ότι δεν έχει καμιάν άλλη ανάγκη βοήθειας, αρκεί η μαγική κατά κάποιον τρόπο δύναμη του ονόματός του.
13. Ποιος κλάνει; Τον Γιάννη ρώτα.
…
14. Κόψε ξύλο κάμε Αντώνη
κι από πλάτανο Μανώλη
κι αν ρωτάς και για τον Γιάννη,
ό,τι ξύλο κόψεις κάνει.
Η παροιμία αυτή υπάρχει σε πάρα πολλές παραλλαγές, με άλλα ονόματα στους πρώτους στίχους και φαίνεται να χλευάζει τους Γιάννηδες που τους παρομοιάζει με κούτσουρα, αλλά δεν αποκλείεται να υπογραμμίζει απλώς τη διάδοση του ονόματος.
15. Κατά τον μαστρο-Γιάννη και τα κοπέλια του.
Παρόμοια με την μ΄ όποιον δάσκαλο καθίσεις, τέτοια γράμματα θα μάθεις.
16. Άλλη παιδί δεν έκανε, μόνο η Μαριώ τον Γιάννη.
Για να ειρωνευτεί τις μανάδες που καμαρώνουν πολύ το παιδί τους, ή και γενικότερα όσους καμαρώνουν κάτι κοινό. Εδώ έχουμε μαζί και τα δυο αρχετυπικά ονόματα, όπως και σε άλλες παροιμίες.
17. Γιάννη είχα, Γιάννη έχω κι αν ποτέ μου θα χηρέψω, πάλι Γιάννη θα γυρέψω.
Άλλη μια απάντηση στον αντιγιαννισμό.
18. Άφησε ο Γιάννος την κλεψιά κι έπιασε το ζευγάρι.
Για κάποιον που αναπάντεχα νοικοκυρεύεται ή φρονιμεύει.
19. Γύρευε αγά μου τη δουλειά σου, κι ο Γιάννος δεν είναι για χαράτσι.
Από την εποχή της Τουρκοκρατίας και των χαρατσήδων.
20. Είπε ο Γιάννης του Γιαννή: «Χαιρετίσματα στη Σέρ’φο».
Βελερισμός που σατιρίζει κάποιον ανόητο που δεν ήξερε τι να πει την ώρα που έφευγε το καΐκι.
21. Δεν είναι κάθε μέρα τ’ Άι-Γιαννιού!
Δεν μπορείς να έχεις κάθε φορά την ίδια τύχη ή εξαιρετική μεταχείριση
22. Γιάννης πήγε, Γιάννης ήρθε!
Για όποιον δεν επωφελήθηκε από μια ευκαιρία και ιδίως από κάποιο ταξίδι ή τη φοίτησή του κτλ.
23. Όπου γάμος και χαρά, τρέχα Γιάννη μασκαρά!
24. Παναγία κι Άι-Γιάννη, βάλε ψάρι στο τηγάνι.
25. Κάμε Γιάννη τη δουλειά σου κι ύστερα είμαι πάλι θεια σου.
26. Σαράντα χρόνια Γιάννης, μαστρο-Γιάννης δε γίνεται.
27. Απ΄ τον Γιάννη ως τον Λιο, τύφλα να’ χουνε κι οι δυο.
28. (Το κάναμε) του Γιάννου η φλογέρα.
Όταν ο καθένας λέει τον πόνο του.
29. Όλη μέρα καλογιάννη και το βράδυ κακογιάννη.
Για αυτούς που μας καλοπιάνουν όσο για να πετύχουν το σκοπό τους, και μετά μας αγνοούν.
30. Κάλλιο καλογιάννης, παρά κακογιάννης.
31. Κι αυτοκράτορας να γένεις, πάντα Γιάννης θε να μένεις.
Για όσους αποκτούν αξιώματα αλλά παραμένουν χυδαίοι στο ήθος.
32. Ο Γιάννος βγαίνει στα βουνά κι η Μαρουδή στους κάμπους.
Αστρονομική παροιμία, όπου Γιάννος είναι ο αστέρας που λέγεται Αρκτούρος και Μαρουδή ή Μαριώ ο α της Παρθένου.
33. Ο Γιάννης καβάλα στ’ άλογο και τ’ άλογο αραδούσε.
34. Όπου Γιάννης και μάλαμα!
Πολύ πιο γνωστή παροιμία σήμερα με τον Γιώργο.
35. Και παπάς έγινες Γιάννη; Έτσι τάφερε η κατάρα. ή… έτσι θέλει ο δάσκαλός μου.
Για όσους κάνουν μια σημαντική επιλογή χωρίς να το επιθυμούν οι ίδιοι.
36. Πιάσ’ τον Γιάννη τον άπιαστο.
Περίπου σαν το τρέχα γύρευε.
37. Είναι για τον Αγιάννη.
Είναι τρελός, γιατί τα παλιά χρόνια πήγαιναν τους θεωρούμενους για ψυχασθενείς στα μοναστήρια που γιόρταζαν μήπως και θεραπευτούν θαυματουργικά.
38. Αν είχαν οι Γιάννηδες γνώση, θα μας δάνειζαν καμπόση.
Άλλη μια αντιγιαννική παροιμία.
39. Είδες πράσινο άλογο; Είδες Γιάννη φρόνιμο.
Δηλαδή, εξίσου απίθανο είναι να βρεθεί γνωστικός Γιάννης όσο και πράσινο άλογο. Η παροιμία είναι (ή ίσως ήταν) περισσότερο γνωστή με Χιώτη φρόνιμο.
40. Έξω Γιάννης, μέσα Σουλεϊμάνης.
Διπρόσωπος. Ίσως υπόκειται μύθος για επιφανειακή αλλαξοπιστία.
41. Ίσα Γιάννης, ίσα Χασάνης.
Όταν κάποιοι διαφέρουν μόνο στο όνομα.
